De Icosaëder van M.C. Escher
Twintig vakken. Eén meesterwerk
In 1963 ontwierp graficus M.C. Escher een metalen icosaëder: een twintigvlak met twintig gelijkzijdige driehoeken Op het eerste gezicht lijkt het een decoratief gebruiksvoorwerp, maar wie beter kijkt, ontdekt een meesterlijk samenspel van geometrie, natuur, kunst en vakmanschap. Het object werd uitgevoerd door Verblifa (Vereenigde Blikfabrieken), een vooraanstaande Nederlandse blikproducent, en groeide uit tot een zeldzaam en geliefd verzamelstuk.
De vonk: een bonbondoos als inspiratie
De directe aanleiding voor Eschers ontwerp was opvallend alledaags: in 1962 kreeg hij een Koh‑I‑Noor-blik van Verkade onder ogen, een luxe bonbondoos met een veelvlakachtige vorm. Escher was direct gefascineerd. Hij zei:
“Kijk, de vormgeving van deze trommel boeit me geweldig. Het is namelijk een deel van een regelmatig twintigvlak.”
Die opmerking bleek doorslaggevend. Escher stemde ermee in om een ontwerp te maken voor een kunstzinnig blik, mits de vorm een volledig regelmatig twintigvlak zou worden: een icosaëder. Alleen in die vorm zag hij de mogelijkheid om zijn fascinatie voor vlakverdeling en driedimensionale symmetrie volledig tot uiting te brengen. En zo geschiedde: uit een geschenkblik voor bonbons ontstond een uniek kunstobject.
Wat is een icosaëder?
De icosaëder is een van de vijf zogenaamde Platonische lichamen: een regelmatig veelvlak bestaande uit 20 gelijkzijdige driehoekige vlakken, met 30 ribben en 12 hoekpunten. De perfecte symmetrie van deze vorm had Eschers belangstelling al langer; het bood hem de ideale structuur om tweedimensionale patronen over een driedimensionaal oppervlak te laten vloeien.
Natuur als wiskundig motief
Voor zijn decoratie koos Escher een patroon van schelpen en zeesterren — natuurlijke vormen die een zekere geometrische orde in zich dragen. Op elk van de twintig vlakken plaatste hij het motief zorgvuldig, zodat het patroon naadloos overging van vlak naar vlak. Door spiegeling, rotatie en kleurgebruik ontstaat een ruimtelijk ritme dat het object levendig maakt vanuit elke hoek.
Vanaf de jaren ’30 verdiepte Escher zich in vlakvulling en symmetrie, geïnspireerd door Moorse tegelkunst uit het Alhambra. In de decennia daarna groeide zijn interesse in regelmatige veelvlakken en ruimtelijke meetkunde, mede gevoed door zijn contact met wiskundigen zoals Donald Coxeter. De icosaëder werd voor Escher het perfecte canvas om zijn kennis van vlakverdeling en driedimensionale symmetrie toe te passen — én om kunst en wiskunde letterlijk samen te brengen in een tastbare vorm.
Verblifa: industrieel vakmanschap als kunstmedium
De technische uitvoering van Eschers icosaëder lag in handen van Verblifa, een gerenommeerde Nederlandse blikfabriek die al sinds het begin van de 20e eeuw actief was. In de jaren ’50 en ’60 werkte het bedrijf steeds vaker samen met kunstenaars om functionele verpakkingen om te vormen tot verzamelobjecten.
Het realiseren van Eschers ontwerp op een regelmatig twintigvlak stelde hoge eisen aan precisie en vakmanschap. Elk van de twintig driehoekige vlakken moest afzonderlijk bedrukt worden, zó dat het patroon perfect doorliep over de randen – zonder enige visuele onderbreking. Dit vereiste nauwkeurige opdeling van het ontwerp, exacte uitlijning in de druktechniek, en een feilloze montage.
Dankzij deze geslaagde samenwerking tussen kunstenaar en fabrikant werd de icosaëder niet alleen een technisch hoogstandje, maar ook een zeldzaam kunstobject waarin grafisch ontwerp, geometrie en ambacht samenkomen.
Van gebruiksvoorwerp tot icoon
De Escher-icosaëder groeide uit tot een verzamelobject van grote waarde. Niet alleen vanwege zijn zeldzaamheid, maar ook vanwege zijn symboliek. Het verenigt grafische kunst, industriële vormgeving, wiskundige schoonheid en natuurmotieven in één tastbaar object. In tegenstelling tot Eschers tweedimensionale prenten, nodigt dit werk uit tot aanraken, draaien, bestuderen. Het is een kunstwerk dat zich langzaam prijsgeeft — precies zoals Escher het bedoelde.
Wat begon met de verwondering over een bonbondoos, mondde uit in een kunstwerk dat decennia later nog steeds bewondering oproept. De icosaëder van Escher is geen gewone verpakking, maar een visuele puzzel, een ruimtelijk kunstwerk en een eerbetoon aan de verbeeldingskracht van een kunstenaar die voortdurend op zoek was naar de grens tussen orde en mysterie.